picasion

Κυριακή 6 Απριλίου 2014

Η μνήμη των ψαριών

(Γράφει ο Stefano Navarrini) Δεν θα πάψουμε ποτέ να μαθαίνουμε σχετικά με τη συμπεριφορά των ψαριών, κυρίως επειδή οι προσαρμογές και οι αντιδράσεις απέναντι στον υποβρύχιο ψαρά, που εκτός των άλλων διαφέρουν από είδος σε είδος, είναι συνεχείς. Έτσι, αν η μνήμη αποτελεί το λογισμικό της ευφυΐας, θα προσπαθήσουμε να διερευνήσουμε τον τρόπο με τον οποίο τα ψάρια διαχειρίζονται τον πλούτο των εμπειριών τους ενάντια στον ψαροντουφεκά. «Για πολλά χρόνια νομίζαμε ότι τα ψάρια οδηγούνταν αποκλειστικά από ένστικτο και αντιδράσεις. Αυτή η μελέτη απέδειξε ότι τα ψάρια μαθαίνουν να αποφεύγουν επώδυνες καταστάσεις βασιζόμενα σε τοπικές αναφορές και ότι έχουν μια μνήμη που έχει άμεση σχέση με το ..χώρο». Τις δηλώσεις αυτές έκανε η Rachel Dunlop, μια Αγγλίδα ερευνήτρια που διεξήγαγε μια εμπεριστατωμένη μελέτη σχετικά με τις μνημονικές ικανότητες των ψαριών, παρά το γεγονός ότι στη συγκεκριμένη περίπτωση επρόκειτο για Carassius auratus, δηλαδή για χρυσόψαρα, εκείνα τα γνωστά που κερδίζει κανείς στο λούνα παρκ, για να γίνουμε κατανοητοί. η μνήμη των ψαριώνΓια την ιστορία, η μελέτη βασιζόταν στην ικανότητα αυτών των ψαριών να αποφεύγουν μια περιοχή της δεξαμενής μέσα στην οποία ήταν κλεισμένα, περιοχή στην οποία εφαρμόζονταν μικρές ηλεκτρικές εκκενώσεις. Σε λιγότερο από είκοσι λεπτά οι πρωταγωνιστές του πειράματος κατάλαβαν ποιες περιοχές έπρεπε να αποφεύγουν και η επανάληψη του πειράματος, την επόμενη ημέρα, απέδειξε ότι θυμόντουσαν τέλεια το μάθημά τους, αν και έχουν έναν εγκέφαλο ελαχίστων διαστάσεων. Βέβαια, είναι προφανές ότι δεν μπορούμε να βάλουμε όλα τα ψάρια στον ίδιο παρονομαστή, αλλά ήδη αυτό θα έπρεπε να μας οδηγήσει σε ένα μεγαλύτερο προβληματισμό σχετικά με την ευφυΐα τους, επειδή η μνήμη αποτελεί αναμφίβολα την αναγκαία βάση για μία ευφυή αντίδραση. Εξάλλου, αν ξεκινήσουμε από την κοινή παραδοχή ότι η κατανάλωση ψαριών, χάρη στην υψηλή περιεκτικότητά τους σε φώσφορο, κάνει καλό στη νοημοσύνη και στη μνήμη, το γεγονός ότι αυτές οι ιδιότητες αναμένεται να είναι εμφανείς και στον εγκέφαλο ενός ψαριού θα έπρεπε να θεωρείται κάτι περισσότερο από φυσικό. Κρίμα που στην περίπτωση της πρώτης παραδοχής πρόκειται απλώς για μια γενικευμένη πεποίθηση (και κατά συνέπεια δεν ισχύει ούτε η δεύτερη), επειδή στην πραγματικότητα τα ψάρια δεν περιέχουν ούτε περισσότερο ούτε λιγότερο φώσφορο από πολλές άλλες τροφές όπως τα καρύδια, τα όσπρια, το κρέας, τα αυγά, το γιαούρτι και ούτω καθεξής. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι η κατανάλωση ψαριών δεν κάνει κάτι παραπάνω από καλό στην υγεία, κυρίως λόγω της αφθονίας των σημαντικών λιπαρών οξέων Ω-3 και την προστατευτική επίδραση που αυτά έχουν στο καρδιαγγειακό σύστημα.
Άλλα πειράματα, αυτήν τη φορά σε πέστροφες, απέδειξαν ότι η μνήμη των ψαριών μπορεί να επιμηκυνθεί σε χρονικό διάστημα μέχρι και πάνω από τρία χρόνια, αλλά κυρίως απέδειξαν ότι με τον καιρό ένα ψάρι καταλήγει να «σφυρηλατεί» το χαρακτήρα του με βάση τις εμπειρίες που έχει ζήσει και έχει απομνημονεύσει υποδειγματικά. Έτσι υπάρχουν ψάρια πιο δειλά και άλλα πιο προκλητικά, άλλα πιο ειρηνικά και κάποια πιο επιθετικά, ενώ όλα αυτά θα πρέπει να τα αποδεχθούμε χωρίς να ξεχνάμε μία μικρή αλλά βασική λεπτομέρεια: όλες αυτές οι μελέτες έχουν γίνει σε καθεστώς αιχμαλωσίας, στο εσωτερικό ενυδρείων ή σε εργαστηριακές δεξαμενές, και κανένας δεν μπορεί να μας ψάριδιαβεβαιώσει ότι αυτές οι συμπεριφορές θα ήταν οι ίδιες στη φύση, όπου η πολυπλοκότητα των αλληλεπιδράσεων που ρυθμίζουν το φυσικό περιβάλλον θα μπορούσε να αλλάξει εντελώς τα πράγματα. Έτσι, όπως πολύ συχνά συμβαίνει, εκείνο πάνω στο οποίο η επιστήμη πειραματίζεται, κωδικοποιεί και ερμηνεύει, ο οποιοσδήποτε προσεκτικός υποβρύχιος ψαράς, που με το περιβάλλον του βυθού έχει μια άμεση σχέση, το αντιλαμβάνεται και το εισπράττει εντελώς διαφορετικά. Πράγματι, από την παρατήρηση της συμπεριφοράς των πιο κοινών ειδών στους βυθούς όπου συχνάζουν οι ψαράδες, μπορούν να εξαχθούν μερικά πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα. Επειδή ο κόσμος χωρίζεται «σε αντιλόπες και σε λιοντάρια», δηλαδή σε θηράματα και θηρευτές, συμπεριλαμβανόμενου και του θαλάσσιου περιβάλλοντος, μπορούν ήδη να παρατηρηθούν διαφορετικές συμπεριφορές μεταξύ αυτών των δύο τυπολογιών ψαριών. Και αν θεωρήσουμε την ευφυΐα κάτι σαν το υλικό (hardware) ενός υπολογιστή, βλέπουμε ότι η μνήμη είναι το λογισμικό του (software), δηλαδή εκείνη που παρέχει τα απαραίτητα στοιχεία για να επεξεργαστεί ο εγκέφαλος του ψαριού μία δράση πριν και μία αντίδραση μετά.
Το ένστικτο της επιβίωσης Επειδή το πιο φυσικό ένστικτο του ζωικού βασιλείου είναι εκείνο της επιβίωσης, ακόμα και αν παραδεχθούμε ότι τα ψάρια δεν διαθέτουν νευρικές απολήξεις κατάλληλες για να μεταδίδουν αυτόν τον τύπο των αισθήσεων, είναι αναμφισβήτητο ότι μερικά είδη όχι μόνον καταφέρνουν να απομνημονεύουν μια σειρά αρνητικών εμπειριών, αλλά και μάλιστα να τις μεταβιβάσουν γενετικά. Ένας πρωταθλητής με αυτήν την έννοια είναι ο σαργός, η συμπεριφορά του οποίου με το πέρασμα του χρόνου έχει δραστικά μεταβληθεί, παρά το γεγονός ότι το φυσικό του ένστικτο έχει παραμείνει αναλλοίωτο σε εκείνες τις περιοχές όπου το όπλο δεν έχει ακόμα αφήσει επώδυνες αναμνήσεις. Αν έχει κανείς την τύχη να βρεθεί σε κάποια από εκείνες τις περιοχές που έχουν μείνει ακόμα λίγο ως πολύ παρθένες (πράγμα όλο και πιο σπάνιο ακόμα και στο εξωτερικό), μνήμηθα είναι εύκολο να διαπιστώσει ότι η πρώτη αντίδραση ενός σαργού στην άφιξη ενός ψαροντουφεκά, με το όπλο προτεταμένο, όσο και αν το πλησίασμα είναι άτσαλο και επιθετικό, θα είναι εκείνη η παλαιά και λίγο παραμυθένια της αναζήτησης καταφύγιου στην πρώτη ελεύθερη τρύπα. Ακόμα πιο εκπληκτικό είναι να δοκιμάσει κανείς να βουτήξει σε ελεύθερη κατάδυση κρατώντας έναν απλό ναυτικό γάντζο στη θέση του όπλου. Σε αυτές τις περιπτώσεις οι σαργοί παραμένουν μάλλον αδιάφοροι στην παρουσία μας και, μάλιστα, αν βρισκόμαστε σε κάποιο θαλάσσιο πάρκο όπου εξασκείται το fish feeding (τάισμα των ψαριών στα θαλάσσια πάρκα) και κατέβουμε με φιάλες στη πλάτη, θα κυκλωθούμε από ένα σύννεφο ψαριών που δεν θα έχουν τον παραμικρό φόβο. Αλλά η μνημονική εκλέπτυνση του σαργού προχωράει και πέρα από αυτό, επειδή αν αντίθετα καταδυθούμε σε μία περιοχή όπου συχνάζουν ψαροντουφεκάδες, θα δούμε ότι οι σαργοί καταφέρνουν να υπολογίζουν με καλή προσέγγιση τα όρια του λειτουργικού βάθους αυτού του είδους των ψαράδων ή τουλάχιστον του μεγαλύτερου μέρους από αυτούς. Μια καλή περίπτωση για να αξιολογηθεί αυτή η συμπεριφορά θα μπορούσε να είναι η Isola del Giglio στην Ιταλία. Κατά μήκος πολλών κατακρημνίσεων, που από λίγα μέτρα φθάνουν και μέχρι πάνω από τριάντα, δεν είναι σπάνιο να συναντήσει κανείς σαργούς του ενός κιλού. Είναι όμως σπάνιο να καταφέρει να τους παρατηρήσει για περισσότερο από ένα δευτερόλεπτο. Πράγματι, η πρώτη και άμεση αντίδρασή τους είναι να φύγουν με ταχύτητα πυραύλου προς το βυθό, σε βάθη απλησίαστα για το μεγαλύτερο μέρος των ψαροκυνηγών. Έτσι σε αυτήν την περίπτωση η φυσική επιλογή βασίζεται στην αποτελεσματικότητα -ή καλύτερα την αναποτελεσματικότητα- των θηρευτών, δηλαδή των ψαροντουφεκάδων, που όμως καταφέρνουν ακόμα να πιάσουν κάποιο σαργό στη Isola del Giglio, υπό την προϋπόθεση βέβαια ότι μπορούν να ψαρέψουν άνετα σε αβυσσαλέα βάθη.
Ευφυή; Συζητήσιμο! Το να αξιολογήσουμε την ευφυΐα είναι ήδη δύσκολο ακόμη και αν πρόκειται για την ανθρώπινη. Φανταστείτε πόσο πιο δύσκολο γίνεται αυτό το εγχείρημα όταν αναφερόμαστε στα ψάρια. Και όμως είναι προφανές ότι όχι μόνο από άτομο σε άτομο, αλλά κυρίως από είδος σε είδος οι εγκεφαλικές ικανότητες παρουσιάζουν εντυπωσιακές διαφορές. Και σε αυτήν την περίπτωση μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα, μελετώντας δύο είδη ψαριών, το σηκιό και τη συναγρίδα. Ο πρώτος αποτελεί ίσως μία από τις πιο κραυγαλέες υποβρύχιο ψάρεμαπεριπτώσεις, επειδή αυτό το ψάρι λόγω της «βλακείας» του έχει υποστεί μια σημαντική μείωση σε μέγεθος αλλά και σε παρουσία, μιας και παρά τις βολές που έχει εισπράξει δεν έχει ακόμα μάθει να προστατεύεται κατάλληλα από τον υποβρύχιο ψαρά και η μόνη άμυνά του υπήρξε να μετατοπίσει λίγο πιο βαθιά το περιβάλλον διαμονής του. Αν αιφνιδιάσετε ένα κοπάδι σηκιούς που αιωρείται κατά μήκος των κατακρημνίσεων, αν δεν είστε τελείως αδέξιοι, θα πιάσετε τουλάχιστον δύο: τον πρώτο στο κατέβασμα, εκτός κι αν βουτήξετε σαν ένας... μεθυσμένος ελέφαντας, και το δεύτερο στην είσοδο του θαλαμιού όπου θα καταφύγει το κοπάδι. Μετά από τη δεύτερη βολή οι σηκιοί τείνουν (αλλά όχι απαραίτητα) να διασκορπίζονται μέσα στους λαβυρίνθους που σχηματίζουν τα κατρακύλια, εντούτοις με λίγη υπομονή μπορεί κανείς να εμπλουτίσει την ψαροβελόνα του με ένα ή δύο ακόμα κομμάτια. Αντίθετα, αν το ίδιο κοπάδι το συναντήσετε σε ένα λιβάδι με ποσειδωνίες, θα σας δώσει λίγες δυνατότητες, και αν όλα πάνε καλά τα ψάρια θα σας επιτρέψουν μία βολή από απόσταση, ενώ μετά από αυτό θα χωθούν στην ποσειδωνία καταφέρνοντας να εξαφανιστούν με έναν άμεσο και ολικό τρόπο. Το γεγονός πάντως ότι οι σηκιοί, παρόλο που διαθέτουν αναπτυγμένη διαίσθηση, δεν έχουν ακόμα μάθει να συσχετίζουν ορισμένους θορύβους και ψαροτουφεκάςδονήσεις με τον επικείμενο κίνδυνο δείχνει ότι έχουν σχετικά μειωμένη ευφυΐα. Διαφορετική, αλλά ανάλογη σε αποτελέσματα μπορεί να είναι η περίπτωση της συναγρίδας. Ένας θηρευτής σαν και αυτή θα έπρεπε να είναι παμπόνηρος και γρήγορος στο να διαισθάνεται απρόσμενες καταστάσεις, ενώ αντίθετα, για καλή μας τύχη, η απροσεξία της σε συνδυασμό με την επιδεξιότητα του ψαρά την καθιστούν ένα προδιαγεγραμμένο θύμα των πιο έμπειρων ψαροκυνηγών. Οι αιτίες που οδηγούν μία συναγρίδα να πλησιάσει έναν ψαρά που κάνει καρτέρι, μπορεί να είναι διάφορες, από την περιέργεια μέχρι και το ένστικτο της προστασίας της περιοχής της, που ενεργοποιούνται και οι δύο πιθανόν περισσότερο από τις ανώμαλες δονήσεις που προξενεί ο υποβρύχιος ψαράς παρά από μία οπτική αντίληψη, με την οποία από ό,τι φαίνεται η συναγρίδα δεν είναι προικισμένη, όπως αναφέρει η επιστήμη, πράγμα βέβαια, που για να πούμε και την αλήθεια, έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την αίσθηση που έχει αποκομίσει όποιος έχει δει μία συναγρίδα να κυνηγάει. Επειδή, αν υποστηρίζεται ότι η όραση των ψαριών κάτω από το νερό είναι κάθε άλλο παρά καλή, όπως διατείνονται πολλοί μελετητές, και πως εξαιτίας της θέσης των ματιών τους τα ψάρια δεν μπορούν να εκτιμήσουν την προοπτική ενός πεδίου, δεν είναι κατανοητό πώς καταφέρνουν οι συναγρίδες να αρπάζουν μία καλόγρια ξετρελαμένη από το φόβο της στο εσωτερικό μίας «μπάλας» που σκάει με την άφιξη του θηρευτή. Πρόκειται για δέκατα του δευτερολέπτου, αλλά είναι πολύ δύσκολο η συναγρίδα να μείνει με άδεια σαγόνια. Στο όνομα της τροφής Το γεγονός είναι ότι ο σαργός χρειάστηκε πολύ λίγο χρόνο για να καταλάβει ότι το να χωθεί μέσα στο θαλάμι ήταν σημαντικό για την επιβίωσή του, ενώ η συναγρίδα συνεχίζει να μην απομνημονεύει τις αμέτρητες βολές που έζησε όντας στο κοπάδι, ακόμα και όταν έχει χάσει μερικά λέπια από μια ξώφαλτση βολή που άφησε άδειο κάποιο άτυχο τηγάνι. Και όμως, στον κόσμο των ψαριών η ικανότητα να συνδυάζουν εικόνες και ήχους είναι γενικά πολύ ανεπτυγμένη και τα πιο προφανή παραδείγματα μπορούμε να τα βρούμε σε εκείνες τις περιπτώσεις «εξημέρωσης» μέσα στα θαλάσσια βυθόςπάρκα. Αν και το fish feeding έχει πλέον απαγορευτεί σε πολλές περιοχές, παραμένει το σύστημα που επέτρεψε μια απίστευτη αύξηση του πληθυσμού των ψαριών σε κάποιες από αυτές. Σε αυτά τα πάρκα είναι εύκολο να παρατηρήσει κανείς ότι αρκούν οι δονήσεις ενός κινητήρα που πλησιάζει για να αρχίσουν τα ψάρια να έχουν μια φρενήρη συμπεριφορά, αλλά μόνο κολυμπώντας με τις φιάλες στην πλάτη, μέσα σε αυτά τα λούνα παρκ του υποβρύχιου κόσμου, είναι που μπορεί κανείς να κάνει ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις σχετικά με την ικανότητα των ψαριών να συνδυάζουν μία κίνηση με μία αντίδραση. Πράγματι η παρουσία ενός δύτη με φιάλες είναι σχεδόν άμεσα συνυφασμένη με την άφιξη της τροφής, σε βαθμό που περικυκλώνεται αμέσως από ένα σύννεφο ψαριών, ενώ ένας δύτης άπνοιας περνάει σχεδόν απαρατήρητος. Επιπλέον, αν σταματήσετε στο βυθό παρατηρώντας αφηρημένα το περιβάλλον, θα σας πλησιάσει ένας μεγάλος αριθμός ψαριών που θα σας παρατηρεί προσεκτικά, αλλά χωρίς ιδιαίτερες αντιδράσεις. Μόλις δοκιμάσετε να βάλετε το χέρι στην τσέπη του τζάκετ, όπου φυλάγονται συνήθως οι λιχουδιές που προορίζονται γι' αυτά, θα δείτε τα ψάρια να αρχίζουν απότομα να ταράζονται, να σηκώνουν τα ραχιαία πτερύγιά τους και να πλησιάζουν μέχρι σημείου που να γίνονται ενοχλητικά. Και όλα αυτά μόνο για μια κίνηση που προφανώς έχει συνδυαστεί με εκείνη που πιθανώς είναι για το ψάρι μία από τις μεγαλύτερες απολαύσεις της ζωής: η τροφή. Σε αυτές τις ανώμαλες καταστάσεις μπορούν να γίνουν και άλλες παρατηρήσεις που μας οδηγούν να διαχωρίζουμε και να αξιολογούμε τις αντιδράσεις των ψαριών που συνήθως καταλήγουν στο στόχαστρο του όπλου μας. Ανεξάρτητα από το χαρακτήρα του καθενός, δηλαδή αν είναι θήραμα ή θηρευτής, από τη στρατηγική του κυνηγιού που εφαρμόζει ή από το συνήθη τύπο διατροφής, υπάρχουν ψάρια που είναι ευαίσθητα στο fish feeding και άλλα που παραμένουν εντελώς αδιάφορα. Οι σαργοί, τα σκαθάρια, οι ροφοί, τα μελανούρια, οι σμέρνες και ακόμα και οι μεγάλες τσιπούρες, συγκαταλέγονται μεταξύ των πρώτων. Οι συναγρίδες, τα λαβράκια, οι κέφαλοι και οι σηκιοί ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία. Μια απίστευτη μνήμη Αν όμως μερικές φορές η μνήμη των ψαριών βασίζεται στην παρατήρηση και άρα στην όραση ή το πολύ πολύ στην αίσθηση ειδικών δονήσεων, άλλες φορές ανταποκρίνεται σε εντελώς ανεξήγητους μηχανισμούς αν όχι ίσως σε μια ιδιαίτερη ευαισθησία στο γήινο μαγνητισμό. Είναι η πάρα πολύ γνωστή περίπτωση των χελιών και των σολομών, που είναι ικανά να διασχίσουν έναν ολόκληρο ωκεανό για να επιστρέψουν και να αναπαραχθούν στις τοποθεσίες καταγωγής, αλλά και η περίπτωση ειδών πιο κοντινών σε εμάς που έχουν ιδιαίτερες ικανότητες οι οποίες δεν εξηγούνται με την απλή οπτική απομνημόνευση. Για παράδειγμα, σε ένα πείραμα που πραγματοποιήθηκε πριν από πολλά χρόνια στο θαλάσσιο πάρκο της Ustica -ένα μικρό νησί κοντά στη Σικελία- παρατηρήθηκε ότι ροφοί οι οποίοι είχαν συλληφθεί σε μια πλευρά του νησιού και κατόπιν απελευθερώνονταν στη θάλασσα από την αντίθετη πλευρά επέστρεφαν γρήγορα στο αρχικό θαλάμι τους. Ένα σχετικό παράδειγμα εντελώς διαφορετικής κλίμακας αφορά στους τόνους, ένα ψάρι που τώρα τελευταία αρχίζει να γυαλίζει και στο μάτι πολλών υποβρύχιων ψαράδων. Μια μελέτη που έγινε από μια αμερικανίδα ερευνήτρια, την Barbara Block, διά μέσου δορυφορικής παρακολούθησης σημαδεμένων τόνων, όχι μόνον επιβεβαίωσε ότι ο ατλαντικός πληθυσμός του κόκκινου τόνου χωρίζεται σε δύο επιμέρους τμήματα (ένα δυτικό που αναπαράγεται στον Κόλπο του Μεξικού και ένα ανατολικό που αντίθετα αναπαράγεται στην Μεσόγειο) και ότι τα δύο αυτά τμήματα του πληθυσμού μπορούν εύκολα να αναμιχθούν χάρη στη μεγάλη μεταναστευτική δύναμη αυτού του ψαριού, αλλά κυρίως απέδειξε ότι κατά τη στιγμή της αναπαραγωγής καθένας από τους τόνους επιστρέφει για να ζευγαρώσει και να εναποθέσει τα αυγά του στον τόπο καταγωγής του. Πέρα από τη βιολογική της αξία, η παρατήρηση αυτή έχει και μία θλιβερή πρακτική πλευρά. Πράγματι, ο μεσογειακός πληθυσμός του κόκκινου τόνου, που βρίσκεται σε πολύ κρίσιμο σημείο εξαιτίας της επαγγελματικής υπεραλίευσης, δεν θα μπορούσε ποτέ να ανακτήσει την αρχική του οντότητα «εκμεταλλευόμενος» τη συμβίωση με το δυτικό πληθυσμό, δεδομένου ότι αυτά τα ψάρια θα πήγαιναν σε κάθε περίπτωση να εναποθέσουν τα αυγά τους από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Το να βουτήξει κανείς με φιάλες σε ένα θαλάσσιο πάρκο (επαναλαμβάνω σε ένα από εκείνα τα σοβαρά, όπου το υποβρύχιο περιβάλλον έχει ευρέως αποκατασταθεί), είναι σε κάθε περίπτωση μια πολύ χρήσιμη εμπειρία ακόμα και για έναν υποβρύχιο ψαρά. Πράγματι, υπό αυτές τις συνθήκες, έχει τη δυνατότητα να παρατηρήσει με τη μεγαλύτερη ηρεμία του κόσμου τη συμπεριφορά των διαφόρων ειδών στη φύση, τις αλληλοεπιδράσεις τους, τις στρατηγικές κυνηγιού και άμυνας που εφαρμόζουν, τα σήματα κινδύνου που εκπέμπουν, το ιδιαίτερο περιβάλλον που προτιμούν και ούτω καθεξής. πηγη http://www.thalassamedia.gr

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου